artpunkt: NARODZINY, KOPULACJA, ŚMIERĆ

Maciej Toporowicz, Gwiazdy w oczach, kolorowa fotografia, 2008

Maciej Toporowicz w wieku pięciu lat nabawił się gorączki reumatycznej, której konsekwencją było późniejsze zmaganie się z wadą serca. Dużą część swoich najwcześniejszych lat spędził w szpitalnych salach, marząc o wolności i zabawie na podwórku z innymi dziećmi. Szpital wspomina jako najgorszy rodzaj więzienia, przetrzymujący najniewinniejszych – dzieci. Rozstanie z rodzicami i unoszące się w powietrzu przeczucie śmierci u samego początku życia rezonowało w późniejszej dualistycznej filozofii Toporowicza. Artysta doświadczający oddechu śmierci u progu życia już zawsze w swojej twórczości będzie łączył dychotomie: w śmierci dostrzeże seksualną witalność, a w pięknie zło. Dwudzielność ta niejednokrotnie będzie powodem nieporozumień i kontrowersji.

Tanatos i Eros

____________

Najbardziej pociągającą parą ze wszystkich zestawień sprzeczności są dla Toporowicza przyciągające się jak dwa magnesy o przeciwstawnej wartości, dopełniające się, jak plus i minus: seks i śmierć. Życiodajna energia i oznaka witalności oraz ostateczny kres istnienia. Toporowicz energii seksualnej szuka więc tam, gdzie wydawać by się mogło – górę bierze śmierć: w Holocauście. Tak naprawdę nie jest to zaskakująca decyzja. Yahiel Dinur, ocalały więzień Auschwitz i pierwszy żydowski pisarz tworzący w języku hebrajskim o Holocauście, wydał Dom lalek w 1956 roku. Książka ta opisywała historię tzw. oddziałów rozkoszy, kobiecych obozów koncentracyjnych, w których młode i ładne żydowskie kobiety były zmuszane do świadczenia usług seksualnych nazistom. Dinur, ukryty pod pseudonimem Ka-tzetnik 135633 (używał go do czasu procesu Eichmanna, w którym był jednym z głównych świadków oskarżenia), napisał Dom lalek na podstawie dziennika swojej młodszej siostry, która nie przeżyła Holocaustu. Wątek związku faszyzmu z seksualnością podjęła również Susan Sontag w eseju Fascynujący faszyzm: „Jeśli przesłanie faszyzmu zostało zneutralizowane przez estetyczną wizję życia, to jednocześnie nastąpiła seksualizacja jego kostiumu. Tę erotyzację faszyzmu można zauważyć w takich namiętnych i żarliwych przejawach jak Wyznania maski oraz Słońce i stal Mishimy oraz w filmach Skorpion powstaje Kennetha Angera, a ostatnio w o wiele mniej interesujących: Zmierzch bogów Visconti’ego i Nocny portier Cavani”. Obsession, found footage z 1993 roku, prezentuje serię erotycznych obrazów, które równie dobrze mogą oznaczać obsesję seksualną. Toporowicz dostrzega, że polityka staje się fetyszem seksualnym, podobnie jak jest nim siła. Polityka również przywodzi na myśl dominację, przez co ma charakter sado-masochistyczny. Toteż widok zauroczonych tłumów z archiwalnych nagrań wieców z przemówieniami faszystowskich liderów kojarzy się ze zbiorowymi transami erotycznymi.

Maciej Toporowicz, Obsession, fotografia z sitodrukiem, 1993

Maciej Toporowicz, Obsession, kadr z filmu,1993

Maciej Toporowicz, Obsession, kadr z filmu,1993

Obsession zobacz -> film

W found footage Obsession z 1993 roku Toporowicz zderza ze sobą zdjęcia Alberta Speera i Arno Brekera przedstawiające rzeźby i architekturę III Rzeszy, fragmenty propagandowych filmów Leni Riefenstahl, Nocnego portiera Liliany Cavani, Zmierzchu bogów Luchina Viscontiego ze zdjęciami reklamowymi Calvina Kleina, które zaskakują niespodziewanym estetycznym podobieństwem. Piękna, zdrowa i zadbana sylwetka była jednym z symboli ideologii faszystowskiej, wcieleniem zdrowego homogenicznego społeczeństwa bez skazy. Wiodąca propagandzistka III Rzeszy Leni Riefenstahl, jeszcze po wydaniu swojego sławnego albumu The Last of the Nuba w 1973 roku, który miał zrehabilitować jej reputację i ostatecznie odciąć od przeszłości, deklarowała: „Mogę po prostu powiedzieć, że wszystko co jest piękne przyciąga moją uwagę. Tak: piękno, harmonia. I możliwe, że to zainteresowanie kompozycją, to dążenie do formy jest ostatecznie czymś bardzo niemieckim”. Ciało analogicznie traktowane przez kreatorów mody projektuje obsesję witalności i piękna bez skazy, powielając kanony faszystowskiej estetyki. Toporowicz pokazuje, że kilkadziesiąt lat po upadku III Rzeszy dzisiejsi dyktatorzy mody konsekwentnie kontynuują estetykę nazistowskiej ideologii.

Piękno i zło
__________

Toporowicz w swojej twórczości często powraca do tematu piękna. Pokazuje, że dzisiejsze piękno ma niewiele wspólnego z pięknem rozumianym przez Platona w antycznej Grecji. Czyli pięknem tożsamym z dobrem. W pracy Aokigahara z 2000 roku Toporowicz wykonał serię zdjęć lasu w Japonii, nazywanego też Morzem Drzew. Znajdujący się u podstawy wzniesienia Fudżi niezwykły las, w kolorze soczystej zieleni, słynie z wyjątkowo gęstej i mięsistej roślinności. Drzewa w Aokigahara są tak gęste, że wewnątrz lasu właściwie nie wieje wiatr. Panuje tam niemal zupełna cisza. Zdjęcia krajobrazów wyglądają niewinnie, nawet kojąco. Przedstawiają słońce przedzierające się przez bujne korony drzew, albo splecione korzenie. Nic nie zdradza tragicznego znaczenia tego miejsca w japońskiej topografii. Tak naprawdę ten, jak mogłoby się zdawać, relaksujący krajobraz spełnia określoną społeczną funkcję w Japonii, jest ulubionym miejscem osób rozstających się z życiem. Wśród samobójców las Aokigahara zyskał sławę m.in. za sprawą książki Kompletny podręcznik samobójstwa Wataru Tsurumi, który reklamuje las Aokigahara jako doskonałe miejsce do pożegnania się z życiem. Większość ciał ochroniarze lasu znajdują na gałęziach drzew, niektóre zjadane są przez zwierzęta Wyjątkowy urok widoczny na zdjęciach Toporowicza wpływa na wrażenie, że w Aokigahara życie stanęło w miejscu.

Maciej Toporowicz, Aokigahara. fotografia kolorowa, 2000

Maciej Toporowicz, Aokigahara. fotografia kolorowa, 2000

Szowinizm vs. Feminizm
____________________

Artyście często zarzucono przedmiotowy sposób traktowania kobiet w pracach artystycznych. O ile prawdą jest, że twórczość Toporowicza odwołuje się głównie do jego męskiego doświadczenia (na początku lat osiemdziesiątych Toporowicz przeszedł krótki trening z aktorami teatru Grotowskiego, który był teatrem skupiającym się wyłącznie na doświadczeniu męskiego podmiotu), to z oskarżeniami o szowinizm w jego twórczości nie wolno przesadzać. Artysta w swoich pracach obficie czerpie z wizerunków kobiet, ale nie wykorzystuje ich w sposób nietolerancyjny. Raczej sięga po te obrazy, które już przetworzone zostały wykorzystane przez reklamę. Reklama – jak wskazuje artysta – jest siedliskiem zseksualizowanych kobiecych obrazów, które usprawiedliwiają obecność rozebranego kobiecego ciała daleko poza granicami logiki. W pracy Shiseido z 1997 roku artysta stworzył fikcyjną kampanię reklamową kosmetyków firmy Shiseido przedstawiającą fragmentaryczne zbliżenia na genitalia. Toporowicz chwyta samą istotę reklamy, która opiera się na mechanizmach przyciągania seksualnego, odzierając ją z niezbędnego uwodzenia i prowadząc do sedna – penetracji. Powiększone intymne części kobiecego ciała tracą seksualny wymiar i bardziej przypominają abstrakcyjne obrazy.

Maciej Toporowicz, Shiseido#1, fotografia z sitodrukiem, 1997

Maciej Toporowicz, Shiseido#3, fotografia z sitodrukiem, 1997

Maciej Toporowicz, Shiseido#2, fotografia z sitodrukiem, 1997

.Na podobnym pomyśle oparta jest praca Lure z 1995 roku. Z pomocą renomowanej francuskiej firmy perfumiarskiej Fragonard Toporowicz wyprodukował edycję zapachu pod nazwą Lure (ang. przynęta). Do kampanii reklamowej włączył zdjęcia prostytutek pracujących w Bangkoku, a z międzynarodowego symbolu zagrożenia biologicznego uczynił logo wieńczące flakonik Lure (projekt ten powstał w czasie epidemii AIDS w Tajlandii). Przynęta rozwarstwia się tutaj na trzy warianty: zapach, reklamę i kobiety sprzedające seks, który może zakończyć się śmiercią.

Maciej Toporowicz, Lure, edycja perfum, 1996

Maciej Toporowicz, Lure, fotografia kolorowa z sitodrukiem, 1996

Ponadto należy również zauważyć, że Toporowicz, jedną ze swych artystycznych prac – serii fotografii przedstawiających płonące palniki gazowe – poświęca historii tragicznej śmierci Sylvii Plath, amerykańskiej pisarki, która przez całe życie zmagała się z depresją. Autorka Kobiety Łazarz, uwielbiana przez feministki, porzucona przez niewiernego Teda Hughesa, bez grosza przy duszy, za to z dwójką małych dzieci zamkniętych w uszczelnionym pokoju obok, 11 lutego 1963 roku uklękła i włożyła głowę do maszynki kuchennej. Zatrucie gazem było kolejną w jej 31-letnim życiu próbą samobójczą, tym razem niestety udaną.

Maciej Toporowicz, Sylvia Plath, fotografia kolorowa, 2000

Maciej Toporowicz, Sylvia Plath, fotografia kolorowa, 2000

Ulubiony cytat
___________

Maciej Toporowicz jest artystą konsekwentnie ryzykującym i testującym granice prawa. Jako współtwórca duetu performerskiego AWACS (założonego z Piotrem Grzybowskim) był inicjatorem nielegalnych artystycznych akcji, w czasie stanu wojennego w Polsce. Duet zorganizował m.in. festiwal performance pomimo zakazu zgromadzeń publicznych. Jako performer Toporowicz wykonywał akcje na wysokim poziomie niebezpieczeństwa: grążące porażeniem prądem lub utopieniem się. W pracy Serial Killers odciskami własnych palców wykonał czterdzieści osiem portretów seryjnych morderców. Podobizny zabójców wykonane przez Toporowicza czarnym tuszem trafiły na znaczki pocztowe, jako symulacja znaczków przedstawiających amerykańskich prezydentów, i zostały wprowadzone w obieg pocztowy. Jeden z listów z zabójczym znaczkiem został przechwycony w lokalnym urzędzie pocztowym przez policję. Z kolei trzy dni przed otwarciem wystawy z pracami Shiseido w Lombard Freid Gallery w Nowym Jorku zadzwonił adwokat reprezentujący firmę Shiseido, grożąc procesem o nielegalne użycie logo firmy. Po kilku dniach negocjacji Toporowicz zgodził się umieścić na wystawie informację, że użył logo bez pozwolenia i wiedzy firmy. Bezkompromisowym poszukiwaniom Macieja Toporowicza przez cały czas patronują pesymistyczne słowa Thomasa S. Eliota „Narodziny, kopulacja, śmierć”. Streszczają one istotę egzystencji w trzech słowach i oddają mrok twórczości autora Obsession.